Вучні пастаўскай гімназіі на працягу амаль двух гадоў рэалізуюць навуковы праект, мэтай якога з’яўляецца вывучэнне лініі фронту І сусветнай вайны, якая перасякае Пастаўскі раён з поўначы на поўдзень. Мінулай восенню яны даследавалі германскі ўмацаваны раён паміж вёскамі Задзеўе і Дукі, вясной гэтага года здзейснілі двухдзённую экспедыцыю ад вёскі Чарняты Мядзельскага раёна да Загачча, у час якой апісалі і нанеслі на карту шматлікія вайсковыя ўмацаванні і могілкі салдат. І вось – новая экспедыцыя. Яна працягвалася тры дні з 21 па 23 верасня і разгортвалася ў вёсцы Ярэва і яе ваколіцах. Удзельнікамі вандроўкі былі вучні дзесятых класаў Ілья Мачанскі, Раман Чыпко, Аляксей Мітуневіч, Аляксей Звяруга, Міхаіл Якаўлеў, Дзмітрый Крыштафовіч, Глеб Іўко, Марта Белікава, Ксенія Чалей, Дзіяна Шаткоўская, вучань 8 класа Аляксей Юр’еў.
Група размесцілася ў будынку былой калгаснай лазні, якая зараз пераабсталявана пад інтэрнат для работнікаў. З гэтага базавага лагера і рабіліся радыяльныя выхады ў напрамку суседніх вёсак. У першы дзень удзельнікі экспедыцыі накіраваліся ў Вялікую Вольсю. Агляд вёскі і размовы з мясцовымі жыхарамі дазволілі сабраць каштоўны краязнаўчы матэрыял. Найбольш значная знаходка – выяўленне месцазнаходжання помніка прускаму генерал-фельдмаршалу графу Барфусу, які быў пастаўлены ў часы Першай сусветнай вайны амаль у цэнтры вёскі. Імя гэтага вядомага ваеначальніка насіў 17 пяхотны полк (4-ы Вестфальскі), якія размяшчаўся на пазіцыях у тутэйшай мясцовасці. Зараз помнік разбіты на дзве часткі і ляжыць у густым хмызняку пры балоце. Паказала гэта месца мясцовая жыхарка Соф’я Рабцава, а выявіў яго ў мінулым годзе сёлетні выпускнік гімназіі, ураджэнец В. Вольсі Аляксандр Бартось.
Цікавыя звесткі пра вёску паведаміла яе карэнная жыхарка спадарыня Цыбульская. Паводле ўспамінаў, на ўзгорку побач з яе хатай "пры Польшчы” стаяў касцёл: даволі вялікі будынак "на два канцы”, якім валодалі Міхалевічы. Быў ён леплены з гліны, двухпавярховы, перакрыты чырвонай бляхай. Зверху мелася невялікая вежа з драўляным крыжам.
Каля возера стаяў млын, які належаў Цыбульскім. Яны пабудавалі яго, вярнуўшыся з Амерыкі, дзе былі на заробках. Недалёка ад млына ўзвышаўся іх двухпавярховы дом, там жа знаходзіўся і адметны крыж.
Удзельнікі вандроўкі сфатаграфавалі мураваны помнік на невялікай вясковай плошчы, дзе ёсць надпіс па-польску і год "1914”, агледзелі дзве крыніцы. Адна з іх добра ўладкавана, мае зруб і драўляную накрыўку. Вада ў ёй чыстая, халодная, з выяўным прысмакам жалеза.
На другі дзень маршрут быў значна даўжэйшы. Спачатку ўдзельнікі экспедыцыі рушылі ў Свілэлі, дзе на ўскрайку вёскі апісалі і сфатаграфавалі германскі могільнік, на якім пахаваны нямецкія і рускія жаўнеры Першай сусветнай вайны, прозвішчы якіх у большасці так пакуль і застаюцца невядомымі. Пра гэта сведчаць надпісы на плітах "Unbekannter” – невядомы. Могільнік моцна зарос хмызняком і травой, амаль усе крыжы разбіты або павалены. Акрамя гэтага некропаля каля вёскі ёсць яшчэ два месцы пахавання салдат: шэсць магіл на вясковых могілках і раскапаны могільнік на памежнай паласе, які агледзець не ўдалося. У самой вёсцы пабачылі і нанеслі на карту чатыры жалезабетонныя ДАКі – доўгатэрміновыя агнявыя кропкі.
Каля вёскі Цэліно, у якой засталіся два жылыя дамы, прайшлі ўздоўж памежнай паласы і нанеслі яшчэ шэраг германскіх ДАКАў, якія стаяць ўздоўж дарогі на Вілейты. Здзівіла шыльда ля памежжа: край беларускі, а надпісы толькі па-руску і па-англійску. Крыўдна стала за краіну…
Далей шлях ляжаў да вёскі Лясныя Муляры. На сённяшні дзень на яе месцы засталіся высокія травы і сады, сярод якіх сумна стаіць адзінокая пакінутая хата ды воданапорная вежа з паўразбураным бусліным гняздом. Нечакана ў гэтым закінутым кутку сустрэлі ладную купку мужчын – гэта паляўнічыя лядзілі падкормачную пляцоўку для жывёл на месцы былога хутара. Яны і старшыня сельсавета П. Скрыдлеўскі, якога сустрэлі па дарозе, падказалі, што ў лесе за вёскай аж да Мажэек цягнецца паласа германскіх акопаў. Сапраўды, на працягу каля чатырох кіламетраў маецца насыпны абарончы вал з вялікай колькасцю жалезабетонных ДАКаў і акопаў, сярод якіх даволі часта трапляюцца асколькі снарадаў і гільзы. Па ўсёй даўжыні вал у многіх месцах нядаўна раскапаны, прычым некаторыя ямы маюць глыбіню больш двух метраў. Хто і навошта гэта рабіў – можна толькі здагадвацца.
Збочыўшы з вала і трохі паблукаўшы па лесе, група выйшла на ледзь прыкметную сцяжынку, што ішла па былой германскай вузкакалейцы. Па ёй і вярнуліся ў Ярэва.
На наступны дзень ранішні лівень прымусіў адмяніць запланаваны выхад на Норкавічы. Калі дождж аціх, група ўдзельнікаў экспедыцыі рушыла вывучаць сляды І сусветнай вайны ў самой вёсцы Ярэва: менавіта тут германцамі быў створаны асноўны пункт абароны, верагодна знаходзіўся штаб. Мы агледзелі і сфатаграфавалі некалькі жалезабетонных умацаванняў і даволі вялікія могілкі на вуліцы Зялёнай, на якіх ацалела каля дзесяці бетонных крыжоў: іншыя або знішчаны, або скінуты ў кучу ў зарасніку крапівы.
Шмат цікавага пра Ярэва расказаў яе карэнны жыхар Лявон Тарасевіч. Асабліва заінтрыгавала яго паведамленне пра тое, што ў лесе на поўнач ад вёскі ляжыць вялікі, каля 7-8 метраў даўжыні, камень. Калі гэта так, то ён – самы буйны валун Пастаўшчыны. Яго варта было б абмераць, сфатаграфаваць і абвесціць помнікам прыроды. Аднак і сам апавядальнік, і яшчэ некалькі чалавек шукалі той камень, але не знайшлі. Месца моцна зарасло хмызняком, ды і сам валун, відаць, не жадае трапляцца на вочы людзям. Што ж, будзем чакаць вынікаў новых вандровак і пошукаў.
А гэта экспедыцыя была багатая на знаходкі і ўражанні. Хочацца выказаць падзяку ўсім людзям, якія шчодра дзяліліся з намі сваімі ўспамінамі і ведамі пра тутэйшыя мясціны, і асабліва тым, без каго яе наогул немагчыма было б арганізаваць: старшыні СВК "Ярэва” Раману Вырвічу, начальніку памежнага паста "Ярэва” Дзянісу Петухову, жыхарцы Ярэва Але Міхалевіч.
Ігар Пракаповіч, настаўнік геаграфіі Пастаўскай гімназіі, кіраўнік экспедыцыі
